Κληρονομικό δίκαιο – Μέμψη αστόργου δωρεάς – ΜονΕφΘρ 42/2019

Οι εντολείς μας κατέθεσαν μέμψη προσβάλλοντας ως άστοργες τις δωρεές που έκανε εν ζωή ο αποβιώσας πατέρας τους στην σύζυγό του (μητριά τους). Οι προσβαλλόμενες δωρεές είχαν ως αποτέλεσμα την ανυπαρξία κληρονομιαίας περιουσίας. Το Δικαστήριο δέχθηκε τους ισχυρισμούς μας και ανάτρεψε τις δωρεές, υποχρεώνοντας την αντίδικο να τους μεταβιβάσει ποσοστά κυριότητας επί των δωρηθέντων ακινήτων.

Ακολουθεί απόσπασμα του νομικού σκέλους της απόφασης

«… Σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 1710, 1813, 1820, 1825 και 1828 ΑΚ δικαίωμα νόμιμης μοίρας στην κληρονομία έχουν οι κατιόντες και οι γονείς του κληρονομούμενου, καθώς και ο επιζών σύζυγος, οι οποίοι θα καλούνταν ως εξ αδιαθέτου κληρονόμοι, κατά το ποσοστό δε της νόμιμης μοίρας ο μεριδούχος συντρέχει ως κληρονόμος. Επίσης, κατά τις διατάξεις των άρθρων 1825, 1827, 1831 και 1833 ΑΚ όπως ισχύουν μετά τον Ν. 1329/1983, για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας οποιουδήποτε μεριδούχου, η οποία συνίσταται στο μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας, λαμβάνεται ως βάση η κατάσταση και η αξία της κληρονομίας κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομούμενου, δηλαδή όλα τα δεκτικά κληρονομικής διαδοχής περιουσιακά στοιχεία που υπάρχουν κατά το χρόνο αυτό στην κληρονομία (πραγματική κληρονομική ομάδα), στα οποία προστίθενται και θεωρούνται ότι υπάρχουν στην κληρονομιά (πλασματική κληρονομική ομάδα), με την αξία που έχουν κατά το χρόνο της παροχής, οτιδήποτε ο κληρονομούμενος παραχώρησε, όσο ζούσε, χωρίς αντάλλαγμα σε μεριδούχο, είτε με δωρεά είτε με άλλον τρόποι και επίσης οποιαδήποτε δωρεά που ο κληρονομούμενος έκαμε στα τελευταία δέκα χρόνια πριν από το θάνατό του, εκτός αν την επέβαλαν λόγοι ευπρέπειας ή ηθικό καθήκον (βλ ΟλΑΠ 1404/1984 ΝΟΜΟΣ). Μετά τον καθορισμό της αυξημένης (πλασματικής) αυτής κληρονομικής ομάδας θα εξευρεθεί, με βάση αυτή, η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου. Ειδικότερα για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου: α) εκτιμάται η αξία όλων των αντικειμένων της κληρονομιάς που υφίστανται κατά τον χρόνο του θανάτου του κληρονομούμενου, β) αφαιρούνται από την αξία αυτή της πραγματικής ομάδας της κληρονομιάς τα χρέη της και οι δαπάνες κηδείας του κληρονομούμενου και απογραφής της κληρονομίας. Η αφαίρεση των χρεών έχει νόημα μόνο εφόσον υπάρχουν και προστιθέμενες παροχές κατ’ άρθρο 1831 παρ. 2 του ΑΚ ή εφόσον καταλείπεται η νόμιμη μοίρα με κληροδοσία (Απ. Γεωργιάδης Κληρονομικό Δίκαιο εκδ. 2010, σελ. 551 αρ. 27), γ) στο ποσό που απομένει μετά την αφαίρεση των παραπάνω χρεών, προστίθενται, με την αξία που είχαν κατά τον χρόνο που πραγματοποιήθηκαν, οι πιο πάνω παροχές του κληρονομούμενου προς τους μεριδούχους ή τρίτους, δ) με βάση αυτή την αυξημένη (πλασματική) κληρονομική ομάδα, που προσδιορίσθηκε, θα εξευρεθεί η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου, ε) από το ποσό αυτής (νόμιμης μοίρας) θα αφαιρεθεί η αξία των πραγμάτων, στα οποία τυχόν έχει εγκατασταθεί ο μεριδούχος, καθώς και η αξία της παροχής που τυχόν έχει λάβει και υπόκειται σε συνεισφορά, στ) αν προκύπτει ότι έχει καταλειφθεί σε αυτόν λιγότερο από τη νόμιμη μοίρα του, θα σχηματισθεί ένα κλάσμα με αριθμητή το υπόλοιπο από την παραπάνω αφαίρεση και παρανομαστή την αξία εκείνων των στοιχείων της πραγματικής ομάδας, από τα οποία (χωρίς αφαίρεση των παραπάνω χρεών και δαπανών) θα λάβει ο μεριδούχος το απαιτούμενο ποσοστό προς συμπλήρωση της νόμιμης μοίρας του. Το κλάσμα αυτό ή ο δεκαδικός αριθμός που προκύπτει από τη διαίρεση του αριθμητή με τον παρανομαστή, αποτελεί το ποσοστό το οποίο πρέπει να λάβει ο μεριδούχος, πλέον εκείνων που είχαν καταλειφθεί σε αυτόν, αυτούσιο σε κάθε αντικείμενο της πραγματικής ομάδας της κληρονομίας, για να συμπληρωθεί ή να ληφθεί η νόμιμη μοίρα του (ΑΠ 874/2011, ΑΠ 207/2008, ΑΠ 854/2007 ΝΟΜΟΣ). Περαιτέρω, στην περίπτωση που δεν υπάρχει κανένα περιουσιακό στοιχείο στην κληρονομία, η αξία αυτής θα προσδιοριστεί από την αξία που είχε η άστοργη δωρεά κατά το χρόνο που έγινε και το ποσοστό της νόμιμης μοίρας θα υπολογιστεί στην παραπάνω αξία (βλ. ΑΠ 1658/2012, ΑΠ 491/2009, ΑΠ 1769/2006 ΝΟΜΟΣ). Η ανατροπή της άστοργης δωρεάς συντελείται με δικαστική απόφαση, που είναι διαπλαστική. Εφόσον υφίστανται περισσότερες διαδοχικές δωρεές η προηγούμενη ανατρέπεται στην έκταση που δεν επαρκεί η ανατροπή της χρονικά επόμενης. Σε περίπτωση όμως που οι δωρεές επιχειρήθηκαν συγχρόνως υφίσταται μεταξύ τους σύμμετρη υπεγγυότητα (βλ. Σταθόπουλος σε ΑΚ Απ. Γεωργιάδη- Σταθόπουλου ΙΧ άρθρ. 1835-1838, αριθμ. 11, σελ. 506). Η σχετική αγωγή ασκείται από μεριδούχο ή τους διαδόχους κατά του δωρεοδόχου ή των κληρονόμων του και έχει ως αίτημα, την ανατροπή της δωρεάς κατά το μέτρο που απαιτείται για να ικανοποιηθεί η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου. Αποτέλεσμα της ανατροπής της δωρεάς είναι η διαμόρφωση ενοχικής απαιτήσεως του ενάγοντος νομίμου μεριδούχου προς απόδοση της παροχής που δωρήθηκε, στην έκταση που επιβάλλεται ώστε να καλύπτεται η νόμιμη μοίρα εκείνου. Σε περίπτωση που προκύπτει ότι δεν υφίσταται το αντικείμενο της δωρεάς, η ανατροπή αυτής αποτελεί νόμιμο λόγο λήξης της αιτίας της περιουσιακής ωφέλειας του δωρεοδόχου και η ευθύνη αυτού υποβάλλεται σε ρύθμιση σύμφωνα με τους κανόνες των άρθρων 904 επ. ΑΚ. Περαιτέρω, από το συνδυασμό των άρθρων 1167 παρ. 1 και 1168 του ίδιου Κώδικα προκύπτει ότι η επικαρπία, εφόσον δεν έχει ορισθεί διαφορετικά, αποσβήνεται με τον θάνατο του επικαρπωτή ώστε να αποκλείεται να αποτελεί μέρος της κληρονομιαίας περιουσίας ενώ η ενσωμάτωση της με την ψιλή κυριότητα δεν συντελείται λόγω κληρονομικής διαδοχής. Επομένως εάν δωρήθηκε η ψιλή κυριότητα πράγματος και κρατήθηκε η επικαρπία από τον δωρητή κληρονομούμενο κατά τη διάρκεια της ζωής αυτού ή τρίτου, κατά τον υπολογισμό της αξίας της κληρονομίας συνεκτιμάται μόνο η αξία της ψιλής κυριότητας κατά τον χρόνο της δωρεάς, και στην περίπτωση που η επικαρπία αποσβέσθηκε προς όφελος του δωρεοδόχου ψιλού κυρίου (βλ. ΑΠ 968/2017 ΝΟΜΟΣ). Οι κανόνες της αναγκαστικής κληρονομικής διαδοχής με τους οποίους παρέχεται προστασία στο θεσμό της οικογένειας ισχύουν σε κάθε περίπτωση εκτός από τις εξαιρετικές περιπτώσεις που ο μεριδούχος εκδηλώνει συγκεκριμένη συμπεριφορά που καταλύει τον οικογενειακό δεσμό που υφίσταται μεταξύ αυτού και του κληρονομούμενου. Οι ως άνω εκδηλώσεις του μεριδούχου που επιτρέπουν τον αποκλεισμού αυτού από τη νόμιμη μοίρα περιγράφονται ειδικώς και αποκλειστικώς στους κανόνες των άρθρων 1839, 1840 και 1860, 1862 ΑΚ. Οι ειδικότερες αυτές ρυθμίσεις είναι αποκλειστικής εφαρμογής υπό την έννοια ότι για να αναιρεθεί το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας επιβάλλεται να συντρέχουν οι όροι αλλά και να τηρηθεί ο τύπος ή η διαδικασία που σε κάθε μία αυτές προσδιορίζεται αντιστοίχως. Με δεδομένες τις ανωτέρω ειδικότερες εκτιμήσεις και αξιολογήσεις οι οποίες συνθέτουν το περιεχόμενο των προαναφερόμενων ειδικών κανόνων, εκτιμώμενες υπό το πρίσμα αυτών σε συνδυασμό με το άρθρο 281 ΑΚ άλλες συμπεριφορές και εκδηλώσεις του μεριδούχου που διαταράσσουν την προσωπική του σχέση με τον κληρονομούμενο εφόσον δεν έχει τηρηθεί ο τύπος ή η διαδικασία των άρθρων 1839 ή 1862 ΑΚ δεν καταλήγουν στον αποκλεισμό του δικαιώματος νόμιμης μοίρας …»